A narración literaria II. Os elementos da narración

 

Coma no resto das narracións, tamén nas literarias existe unha persoa (o narrador) que conta uns feitos (acción) que lle suceden a alguén (personaxes) nun lugar e nun tempo determinados. Imos ver agora de vagar estes elementos narrativos:

 

Os feitos

Os feitos que suceden na historia é o que se denomina acción. A maior parte dos textos narrativos presentan unha acción principal (a que viven os protagonistas) e outras secundarias que se artellan arredor da principal e que afectan normalmente aos personaxes secundarios. A maneira na que esas accións se entrecruzan determinan o que se chama a tensión narrativa, que vén sendo o interese e a ansia de seguir lendo que se esperta nos lectores. O autor pode decidir acelerar ou moderar o ritmo da acción para facer que esa tensión aumente ou diminúa en determinados momentos e para conseguilo pode ocultar datos, apresurar os feitos, facer que falen os personaxes...

O conxunto das distintas accións e das relacións que hai entre elas é o que se denomina argumento. Daquela, o argumento é un resumo organizado dos feitos que se contan e para elaboralo debemos responder a pregunta “Que pasa no relato?”.

A forma na que o autor organiza os feitos (que tipo de narrador o conta, número e tipo de personaxes, a estrutura narrativa escollida, se hai saltos temporais, o lugar onde acontece....) denomínase trama.

 

O Narrador

É a voz encargada de presentar os personaxes e de contar os feitos. Como xa se dixo, non debe de confundirse co autor/a; o narrador é un ente de ficción mentres que o autor/a é unha persoa real que se dedica a inventar historias para nós. Dependendo da cantidade de información que se ofreza e da persoa gramatical escollida para facer a narración, falamos de distintos tipos de narradores.

  • Narrador en 1ª persoa:  A historia é contada por un personaxe da mesma que participa nela como protagonista (eu protagonista) ou como personaxe secundario (eu testemuña). Tanto nun caso coma noutro, o coñecemento que o narrador ten dos feitos é limitado xa que só pode contar o que ve, escoita ou pensa (pero non o que pensan os demais personaxes). Este tipo de narrador proporciona unha visión subxectiva dos feitos narrados (porque conta as cousas segundo a el ou a ela lle parece que pasan) pero ao mesmo tempo reforza a verosimilitude, porque presenta os feitos como vividos directamente por quen os conta.

  • Narrador en 3ª persoa: O narrador conta a historia dende fóra; isto proporciónalle distanciamento respecto aos feitos, que pode ser menor ou maior segundo o punto de vista que escolla. Así pode ser un narrador omnisciente que o sabetodo acerca dos seus personaxes (o seu pasado, o futuro, o que pensan…) e ademais ás veces fai comentarios e dá a súa opinión; ou pode ser un narrador obxectivo/a, neste caso limítase a informar do que se ve a simple vista, funciona coma se fose unha cámara cinematográfica, por iso acostuma facer descricións (nunca valoracións) e transcribir diálogos dos personaxes.

  • Ás veces incluso se pode facer unha narración en 2ª persoa se o narrador finxe un diálogo co lector/a ou consigo mesmo/a:

    •  

Os personaxes

 



Os personaxes son os encargados de realizar as accións. As referencias aos personaxes son fundamentais para dotar de unidade e de cohesión á obra, pero a maneira de presentalos depende do tipo de relato, da súa extensión e da intención do autor/a. Nun relato breve os personaxes aparecen caracterizados de maneira esquemática porque o interese céntrase máis na acción, non obstante, en narracións longas os personaxes cobran moita importancia e aparecen moi ben caracterizados. A caracterización dos personaxes faise a partir do que eles mesmos pensan e din, da súa maneira de comportarse, e da información que o narrador e outros personaxes nos proporcionan.

Na obra O derradeiro libro de Emma Olsen, da autora Berta Dávila,  o personaxe principal antagonista non é descrito de maneira explícita porque o imos coñecer polos seus actos ao longo da obra:
Texto...

Mais outros personaxes secundarios si son caracterizados directamente pola narradora, aínda que non a través dunha descrición, é o lector/a quen debe etiquetar o carácter do personaxe:
Texto...

Atendendo a distintos criterios podemos clasificar os personaxes en:

  • Reais ou imaxinarios (fadas, dragóns, trasnos...). Loxicamente esta distinción só ten sentido cando estamos diante de relatos fantásticos, nos que os personaxes adoitan representar valores simbólicos.

    A triloxía Dragal ten por protagonista a Hadrián, un rapaz normal (personaxe real) que está destinado a se converter en dragón (personaxe fantástico) segundo unha antiga profecía...
    Texto...

  • Principais ou secundarios. Facemos esta distinción atendendo á maior ou menor participación, pois os principais teñen presenza na maior parte do relato e conducen a acción en tanto que os secundarios teñen unha participación ocasional. Dentro dos personaxes principais podemos distinguir o protagonista (ou protagonistas) e o antagonista (personaxe que se opón ao protagonista).

  • Planos ou redondos. Esta distinción baséase na súa complexidade psicolóxica. Os planos non teñen vida interior e representan tipos predefinidos (o bo, o heroe, o parvo…) que actúan da mesma maneira de principio a fin e que non van sorprender nunca co seu comportamento; os redondos vanse formando a medida que transcorren os acontecementos e están cheos de matices e complexidade.  

Para transmitir os pensamentos ou ideas dos personaxes, o narrador pode escoller diferentes maneiras de contar:
  • Estilo directo. Reprodúcense textualmente as palabras do personaxe. Xeralmente faise a través do diálogo, aínda que se se trata dunha intervención pequena tamén se pode facer usando comiñas. Para introducir o diálogo escríbese en liña á parte precedida dun trazo e dalgún dos verbos de lingua: dicir, pensar, afirmar…
    Exemplo
  • Estilo indirecto. É o narrador o que reproduce de maneira indirecta e en 3ª persoa as palabras do personaxe, sempre precedidas dun verbo de lingua e das conxuncións que ou se.
    Exemplo
  • Estilo indirecto libre. É unha combinación dos dous anteriores. O narrador integra as palabras do personaxe no seu propio discurso en 3ª persoa pero eliminando as marcas que fan ver que son palabras do personaxe; adoitan usarse moitas exclamacións e interrogacións, e verbos que expresan dúbida, probabilidade...
    Exemplo
  • Monólogo interior. Reproduce os pensamentos do personaxe tal como se orixinan na súa mente, sen orde, sen coherencia, sen normas gramaticais, con frecuentes cambios de tema e interrupcións do discurso.
    Exemplo

 

O espazo

O espazo é o lugar onde suceden os feitos narrados e por onde se moven os personaxes, por iso é un elemento indispensable para darlle unidade á narración. Pero ademais de servir como escenario onde se desenvolven os feitos, ás veces tamén ten un valor simbólico que axuda a entender mellor a mensaxe da obra; así, por exemplo, un espazo aberto pode simbolizar a liberdade, un espazo itinerante a aventura, o desacougo...

A caracterización dos escenarios (igual ca a dos personaxes) implica a combinación de narración e descrición.
Fíxate


Dependendo da súa relación coa realidade os espazos poden ser:

  • Reais: os feitos sitúanse en lugares auténticos que todos podemos recoñecer.
    Exemplo
  • Imaxinarios: os feitos sitúanse en lugares inventados pero que teñen un espazo real como referente. Por
    exemplo
    , o escritor Eduardo Blanco Amor sempre sitúa a súa obra en Áurea ou A., que en realidade é a cidade de Ourense.
  • Fantásticos: son lugares inventados polo autor/a para axudarse no seu propósito narrativo.
    Exemplo


Ademais podemos tamén definilos como: interiores /exteriores, urbanos / rurais, estáticos / itinerantes…

 

O tempo

No tratamento do tempo débese distinguir claramente entre tempo da historia ou tempo externo e tempo interno ou tempo do relato.

  • O tempo externo é a época ou data na que se sitúan os feitos que se narran na historia. Pode aparecer de xeito explícito no texto ou pode deducirse a partir do ambiente, dos obxectos que se empregan, da maneira de expresarse dos personaxes...

    Observa

  • O tempo interno refírese ao tempo que duran os acontecementos que se contan na historia (se se presentan resumidos, se hai longas descricións...), á orde na que se presentan e á cantidade de acontecementos que se narran.

    Para analizar o tempo interno débense ter en conta dous parámetros:

    • A orde na que se narran os feitos: O autor/a pode optar por presentar os feitos na orde cronolóxica na que sucederían na vida real (orde linear) ou presentalos con saltos temporais. Se o salto se fai a través dunha retrospección ao pasado denomínase analepse ou flash-back, e se se fai como unha anticipación de acontecementos futuros denomínase prolepse. Asi, por exemplo, na novela de Fernández Paz Non hai noite tan longa comeza a historia en 2002 co aviso da morte da nai do protagonista e a decisión deste de volver a súa casa de onde saíra había máis de 30 anos e, a partir de aí, a través de varias analepses imos descubrir cales foran os feitos que o obrigaran a fuxir da súa vila natal.
    • O ritmo narrativo: Refírese á cantidade de acontecementos que se narran nun texto. Se a narración no tempo do relato é maior que no tempo da historia o ritmo será lento, no caso contrario será un ritmo rápido.  Por exemplo, se o que sucede en dez minutos de historia se conta en cen páxinas, o relato terá un ritmo lento e se en dez liñas se resumen dez anos de historia entón terá un ritmo rápido. Para acelerar o tempo o autor/a pode optar por resumir determinados feitos ou ben incluso por non contalos, se considera que non teñen importancia para a historia; se o que pretende é que o ritmo transcorra lento e sosegado entón introducirá máis partes descritivas, diálogos ou reflexións do narrador ou dos personaxes.

 

Como remate propoñémosche fixáreste no seguinte texto, que pertence ao comezo da novela A evolución de Calpunia Tate, de Jacqueline Kelly, publicada por Factoría K de libros, co fin de que te decates de cales son algúns dos elementos narrativos máis relevantes.

 

O tratamento que se fai de todos estes elementos que estivemos vendo é fundamental á hora de analizarmos un texto. É certo que cando lemos podemos non reparar en como se organiza a historia, nin que tipo de narrador nola conta... porque o que queremos é gozar da lectura, pero se quen a escribiu non o fixese de maneira concienciuda e consciente da importancia de cada un deses elementos o noso goce había ser ben pouco.










X

Mirei para o meu dedo a piques de premer e vin que tremía coa indecisión, a mesma que sempre coutara toda iniciativa ante ela, por iso apoiei a man no beiril da porta e sostíveno no ar. Pensei que levaba moitos anos sen vela, tantos como aniñara no cerebro o devezo de recuperar aquel sorriso, tantos como levaba o baleiro e o recato someténdome a existencia e mudándoa cara a un mero deambular de ánima en pena. [...]

O cabo do mundo, Xabier Quiroga


X

Gustoume ver a Xiana tan serena coma sempre. Semellaba máis moza co pelo moi curto tinguido de caoba. A súa dozura enérxica revelábase ben eficaz para batallar con adolescentes e non me estrañaba que eles a adorasen. Impartía clase de Ciencias Naturais no instituto de Arealonga e, aínda que ó comezo tivera non poucos problemas con certos compañeiros – a maioría antigos profesores seus e meus- acabara por atopar o seu lugar e modificar, con habilidade e discreción, algúns enraizados costumes que se parecían demasiado a vicios, doados de adquirir, pero maliños de borrar. [...]

O faro de Arealonga, Uxía Casal


X

Calquera estaría de acordo: aqueles dous eran unha parella de vello, unha parella de moito tempo atrás, unha parella de moitos anos, unha parella, digamos, estable, ou para dicilo dunha maneira sinxela e que se nos entenda ben dende o principio, unha parella habitual, formal, normal. Algo así. [...]

In vino véritas, Francisco Castro



X


Só o resplandor dunha candea iluminaba as brancas e arxilosas paredes do cuarto. Un catre, unha cadeira, unha almofía canda unha xerra de auga e un estartelado escritorio eran o único mobiliario que ofrecía a ruinosa hospedaxe situada no Cairo. Entre as súas paredes a sufocante calor agarrábase igual que un inquilino molesto. Detrás do marco da ventá, un ceo inzado de estrelas era o lenzo sobre o que se pintaban tres ciclópea pirámides.

Un home de mediana idade, vestido con camisa e pantalóns da cor da area deambulaba nervioso pola estancia. Murmuraba para si, tentando encontrar a solución a algún problema que o atormentaba. [...]

O mundo secreto de Basilius Hoffan, O ladrón de soños, Fernando Cimadevila

X


Es Inverno. Inverno. Nena de pel branquísima e fazulas coloreadas polo sol alto de verán. Es Inverno, cativa de xílgaros nas mans e notas musicais na cuberta do peito. Ti es inverno, Inverno, aínda que no teu corpo nunca callou unha mísera folerpa. Si. Es Inverno, muller náufraga que fuxiu dunha batalla para recalar noutra guerra peor. Nesoutra guerra en que os homes se feren con balas de chumbo, só se asasinan con silencios e ameazas, desatados da terra da que foron capitáns. Lémbrao, es Inverno, aférrate a iso con unllas e dentes. [...]

Sol de Inverno, Rosa Aneiros


X


En calquera caso somos o que inventamos sobre nós para que os demais nos vexan así. E por iso non podo dicir outra cousa de Clarissa que o que ela decidiu. Que Clarissa é a vertixe. Que Clarissa é especial, ou diferente a todos. Decidiuno como se decide tinxir o cabelo e converterse nunha loura perigosa. Decidiuno e puxo en práctica todas as estratexias necesarios para que todos nós soubésemos que ela non era igual ca o resto. Aínda que non sei exactamente en que ou por que causa, porque a diferenza non se nota igual que o cabelo osixenado, non chega facilmente para instalarse, é unha elección persoal e meditada, si, un camiño que se pode coller ou non.

O derradeiro libro de Emma Olsen, Berta Dávila.


X


A señora Brown –nada en Newpor, Gales - casou co señor Brown ao final da guerra, e despois cruzou o océano en barco e o país en tren para rematar aquí. Pensou que marchaba ao novo mundo do brazo dun heroe para non tardar en volver, pero viviu corenta anos nunha casa prefabricada e nunca estreou mobles bonitos porque ía regresar sempre en poucos meses. O señor Brown traballou na fábrica de pneumáticos até xubilarse e aforrou até o derradeiro dólar. Non tiveron fillos.

Pero dous meses despois de deixar o traballo resulta que desaparece da face da terra detrás dun infarto fulminante, e a señora Brown – de Newport, Gales- xa non pode volver á casa. Porque en realidade xa non ten onde volver nin con quen facer unha vida ao outro lado do Atlántico. Esa é unha verdade incuestionable e a señora Brown sábeo. E entón si que merca mobles novos. E cambia a moqueta. E comeza a facer tortas de todo tipo: de amorodos e de grosellas, de améndoas, biscoitos de crema, madalenas de albaricoque. Fainas e devóraas nada máis saír do forno mentres ve na televisión por cable unha canle británica. Engorda dezaseis quilos e o médico aconséllalle que deixe de comer azucre. O médico dille outra verdade incuestionable: se segue así acabará matándose.

E iso que para matarse por exceso de azucre é necesario que o nivel de glicosa se eleve por riba dos douscentos miligramos. É difícil chegar a matarse así, pero a señora Brown, que estivo a piques de conseguilo, non se atreve a replicarlle ao médico que talvez é o que quere exactamente, rematar con todo, e que non pode deixar de facer tortas no seu forno novo porque iso si acabará con ela. Así que decide entón que o que mellor lle sae, o sentido da súa existencia, son os pasteis de mazá. Repárteos pola veciñanza e os nenos da familia Logan agardan impacientes cada entrega. Sobre todo Clarissa. E todo o mundo lle aplaude porque a Señora Brown fai os pasteis de mazá máis saborosos de mundo e ninguén ten dereito a opinar outra cousa. Aínda que a masa estea reseca. Aínda que xa non vexa ben e corte demasiado grandes os pedazos de mazá, que fican crus dentro da mestura. Aínda que os recubra cunha capa tan espesa de mel que sexa imposible comer máis dun anaco minúsculo sen enfermar de diabetes. Ninguén ten dereito a dicir outra cousa e se vives en Faith e non soportas o pastel de mazá da señora Brown é mellor calar e sorrir mentres tragas esa pasta noxenta, porque ao cabo o prezo de non facelo é demasiado alto. Levámolo no núcleo das células: máis vale tragar e sorrir.

O derradeiro libro de Emma Olsen, Berta Dávila.


X


Mentres a mestra seguía o seu percorrido entre as mesas, achegándose pouco a pouco ao fondo da clase, Hadrián ollou pola fiestra. A choiva petaba contra os cristais, pero o rapaz tiña a ollada posta máis alá, na fachada da vella igrexa de San Pedro. Atopouno coma sempre, na cornixa, e sorriu cando o vello Dragal lle chiscou un ollo nun xesto de complicidade.

O resto dos alumnos, alleos aos movementos do dragón de pedra, permanecían en absoluto silencio, atentos a cada xesto da súa titora. E dona Ermidas, tamén ignorante do acontecido, seguiu repartindo exames ata chegar á altura de Hadrián. [...]

Dragal, A herdanza do dragón, Elena Gallego Abad.


X


- E agora ti, Pedro, dime algúns bos condutores.
Pedro recitou de corrido:
- Os metais en xeral, o ferro, o cobre, o aluminio, o aceiro, e a miña tía Carmiña.
Escachamos a rir. Sabela mirouno por riba dos lentes. Semellaba que quería saltar por enriba dos pupitres e collelo do pescozo.
- A túa tía Carmiña? – preguntou remarcando cada sílaba -. Queres pasar polo máis gracioso da clase, amiguiño?
- Non, para nada! É que sempre dá corrente a miña tía. Di: “Ven e dáme un bico, pillabán”, e tócate coa man e salta unha faísca.

O caderno laranxa de Morgana, Pasqual Alapont.


X


A muller pediu oito costeletas de porco, oito filetes de vitela “ben finos que son para rebozar” e, despois de dubidar un anaco, media ducia de chourizos curadiños “que lle son para comer en cru”. Cada pedido foi atendido e envurullado no seu correspondente papel parafinado. Cando Carmiña llos ía gardar todos nunha bolsa de plástico ela dixo que non facía falta, que os podía meter na pota que levaba na cesta.

“Enxeño”,Menú de enganos, Manuel Núñez Singala.


X


A señora Lola pica e repica enriba da táboa cun coitelo ben afiado e pensa, a señora Lola, case sen querer, que mágoa de vida, que escravitude de lentellas. A ver porque nunca Eusebio lle dixo de saír de alí, de viaxar ou algo. Co que lle había gustar a ela escapar desta cociña, tan só un andar superior á mesma cociña do bar onde perdeu case corenta anos da súa vida.

Ás de bolboreta, Rosa Aneiros.


X


Vaia tempo, eh. Empeza ben o día. Non para, a que se pon a chover non ten parada. Antes todos chamabamos pola chuvia, que se había seca, que se secaba a verdura, que se no inverno había arder o monte, que sei eu. E agora aí tedes chuvia. Toma chuvia. E a min gústame a chuvia, eh, coidadiño, que se me falta moito tempo aínda parece que me falta algo. Que había de ser de nós, que somos coma herba, sen a chuvia. Tamén o que ten a chuvia é que fai que te deas máis de conta de como pasa o tempo, que o notes máis, como se dixéramos. [...].

Tic tac, Suso de Toro.


X


Alí non había ninguén. Semellaba unha vila deshabitada. Nin tan sequera un can preguiceiro ou unha pita desnortada que agoirase vida doméstica. Aquilo, ser era estraño porque as casas eran moitas e algunhas tiñan pintura recente e mesmo cortinas.

Cruzou a praza igual que se camiñase polo deserto e bateu cos cotenos na porta dunha casa bautizada como cantina por un letreiro de caligrafía eivada, e que tiña as paredes enzoufadas cun azul mediocre. [...]

Homónima, Antón Riveiro Coello.


X


O curtidoiro da Pontepedriña era un dos máis potentes da comarca e tamén o máis grande. As instalacións ocupaban unha gran extensión de terreo e, tras aquela impoñente cancela de ferro e os soberbios muros de pedra, atopábase o sustento dunha parte importante de Santiago.

Os pantalóns nunca foron cousa boa, Lidia Gómez.


X


E nestas apareceu o señor bispo de A., o novo, no medio do sol, que xa escachaba, nun marco da galería alta con todos os seus brillos e cores tal un cadro pintado; e abriuse a grande porta da rúa de Corona e fíxose presente o Atanasio con dous municipais, que viñan ser o cabo Sergio e mais o Sardiña. [...]

Xente ao lonxe, Eduardo Blanco Amor.


X


Aquel comentario do seu tío púxolle a carne de galiña. Porén, esqueceuno tan pronto como comezaron a percorrer a misteriosa cidade. Ao seu paso viu grandes terrazas onde plantaran fermosos xardíns de flores e enredadeiras, que brotaban como fervenzas. Ás veces escoitaba melodías que xurdían dalgún faiado e outras chegábanlle aromas que evocaban afastados lugares. No alto dun torreón alguén vixiaba as estrelas cun descomunal telescopio, e a través dunha gran xanela redonda, viu un grupo de persoas que se reunían diante dunha cheminea, mentres escoitaban o relato dun viaxeiro. Aquel lugar non tiña nada que ver co mundo que coñecía.

O mundo secreto de Basilius Hoffman, Fernando Cimadevila.


X


Sentei nunha das cadeiras da sala, apoiei os cóbados na mesa e enterrei a cabeza entre as mans. Xa estaba feito, atrevérame a dicilo, agora non había volta atrás. Ía regresar a Monteverde, tras trinta e dous anos de ausencia, despois de xurar e perxurar que nunca máis volvería. Como esquecer a data da miña marcha, ou mellor, da miña fuxida? Imposible facelo, formaba parte deses contados momentos esenciais que definen unha vida. Fora o 9 de outubro de 1970, o día en que subín ao tren na Coruña e emprendín a difícil viaxe que me acabaría traendo a París.
Trinta e dous anos xa! Malia a distancia que me afastaba dela, en tempo e quilómetros, Monteverde nunca deixara de estar presente na miña vida.

Non hai noite tan longa, Agustín Fernández Paz.