O xénero lírico II

No tema anterior vimos os aspectos poéticos que gardan relación coa métrica, e tamén que as rimas e as estrofas non son elementos imprescindibles, pois existe poesía de moi boa calidade que carece de rima e outras que si a teñen e son auténticos ripios ( textos que riman pero non transmiten emoción e nos que non hai beleza). Daquela, se a rima non é a que crea a poesía, que outros aspectos debemos ter en conta para comprendela?

 

A temática

De que tratan as poesías? A resposta é fácil: de todo!!!  Hai quen pensa que as poesías só tratan temas amorosos ou aspectos demasiado melindrosos e relambidos, pero non é así en absoluto. A poesía pode tratar sobre calquera tema, é certo que o texto lírico é aquel no que se expresan os sentimentos, pero os sentimentos son de  moitos tipos e poden xurdir a raíz de calquera experiencia.

Preme aquí para ver o poema.

En xeral, adoita clasificarse a poesía segundo sexa de tipo intimista ou social, é dicir, segundo afonde nos sentimentos individuais (o amor ou o desamor, o paso do tempo, a condición humana...) ou nos sentimentos colectivos que nacen de distintas situacións sociais ( a escravitude, a violencia de xénero, os desafiuzamentos, o desemprego, as guerras...). O que pasa é que non é tan sinxelo porque máis que do tema que se trate depende do enfoque que se lle dea, de se se trata dunha reflexión que só afecta ao individuo ou se se pretende tamén espertar conciencias:

Compróbao nos seguintes textos que falan, ambos, do paso do tempo:

A linguaxe poética

A poesía caracterízase fundamentalmente polo uso que nela se fai da linguaxe. A linguaxe poética busca transmitir emocións e crear sensacións en quen le, para iso xoga cos significados das palabras  e cos recursos estilísticos. 

As palabras están escollidas polas súas connotacións, é dicir, máis polo que fan sentir que polo que din; non van dirixidas ao cerebro senón ao corazón, procuran suscitar no/a lector/a evocacións de experiencias propias ou desexos que reviven na lectura do poema.  Deste xeito, se lemos,  por exemplo, “tardes douradas de azul intenso” pode ser que pensamos nun agradable  día de verán na praia e seguramente volveremos sentir a calor do sol secándonos a pel logo do baño; todo isto non o sentimos cando alguén nos di “ fun á praia” porque no segundo caso só se nos quere informar mentres que no primeiro búscase facernos sentir.

Precisamente porque as palabras están escollidas para crear sensacións, moitas veces utilízanse cun valor simbólico, é dicir, remítennos á mensaxe dunha maneira máis visual, máis gráfica. Podémolo comprobar ao lermos o seguinte poema:  

Canto aos recursos estilísticos, consisten en utilizar a linguaxe para lograr que o texto teña interese por si mesmo, pola súa beleza, e conseguir así que o receptor centre a súa atención tamén no propio texto e non só na mensaxe que transmite. 

É certo que os recursos estilísticos, tamén chamados figuras retóricas, úsanse en todo tipo de textos literarios, pero tamén o é que no xénero lírico a súa frecuencia é moito maior e incluso hai figuras que son case exclusivas da lírica. Veremos agora algunhas das figuras máis comúns:

Figuras retóricas máis habituais

Dependendo do plano da lingua coa que se xogue distinguimos tres grandes grupos de recursos estilísticos:

• Os que afectan ao plano fonético, é dicir, á  pronunciación das palabras, á súa sonoridade. Entre eles podemos destacar:
  
  
  • Aliteración: Repetición de determinados sons para reforzar un certo ritmo ou para suxerir algún significado, por exemplo as consoantes sibilantes (s, x, z) producen a sensación de tranquilidade e relaxación mentres que as oclusivas (p, k, t,) ou o “ rr” transmiten forza e intensidade:   
    Exemplo
    
    
  • Fonosimbolismo:  É unha figura moi semellante á anterior pero nela xógase coas sensacións visuais ou auditivas que producen os fonemas. Nestes versos de Rosalía os “os” recórdannos os ollos grandes e abertos do moucho: Exemplo
    
    
  • Onomatopea: Consiste en imitar sons reais mediante a utilización  de palabras que se asemellan a eses ruídos.
    Exemplo
    
    
• Os que afectan ao plano morfosintáctico, é dicir, á forma das palabras e a como se relacionan unhas con outras.  Entre os máis habituais podemos destacar os seguintes:
  
  
• Anáfora: Consiste na repetición dunha palabra ou grupo de palabras ao principio de varios versos coa intención de destacar determinadas palabras e de crear ritmo:
  Exemplo
  
  
• Paralelismo:  Repetición das mesmas palabras (paralelismo semántico) ou estruturas sintácticas (paralelismo sintáctico) en varios versos coa finalidade de marcar o ritmo do poema e tamén chamar a atención do lector.
  Exemplo
  
  
• Hipérbato: Consiste na inversión da orde lóxica das palabras para conseguir unha maior forza expresiva.
  Exemplo
  

• Os que afectan ao plano semántico e, polo tanto, baséanse en usar de maneira especial o significado das palabras.  Algunhas destas figuras xa as estudamos noutras unidades, podes repasar a metáfora, o símil, a personificación e a hipérbole no chanzo  18  da unidade 1 e a ironía e as amplificación no chanzo 18 da unidade 2. Pero agora veremos algunha outra que tamén é de uso frecuente:
  
  
  • Antítese: Consiste en utilizar palabras ou frases que se refiren a ideas ou conceptos contrarios coa finalidade de reforzar unha idea:
    Exemplo  
    
    
  • Metonimia:  Consiste en referirse a unha parte para indicar a totalidade, ou a un elemento para indicar outro co que mantén contigüidade:
    Exemplo
    
    
  • Sinestesia: Consiste en asociar impresións percibidas por distintos sentidos:
    Exemplo
    
  
  

Por suposto, existen moitas outras figuras estilísticas das que poderiamos falar pero, se ben algunhas que son moi usuais é importante recoñecelas, o que non podemos facer é converter a lectura dun poema nunha busca e captura de figuras retóricas. Os poemas non se perciben polo intelecto senón pola pel;  o importante nun poema é que consiga conmovernos,  non o número nin o tipo de figuras retóricas coas que está construído, iso só son recursos dos que se valeu o autor para conseguir o seu obxectivo: facernos sentir.

 

---

* Todos os textos empregados neste chanzo están adaptados ortograficamente por motivos didácticos.

---